Projekt powstał po trwającej trzy lata inwentaryzacji i waloryzacji ekosystemów mokradłowych Parku. Tak długi okres trwania inwentaryzacji w terenie wyniknął z dużej powierzchni obszaru, który stał się areałem badań.
Położenie Parku na środkowym wybrzeżu, historia tego terenu i klimat spowodowały, że torfowiska są jednymi z najcenniejszych ekosystemów na terenie Parku. Niestety tylko nieliczne z nich zachowały swój naturalny charakter.
Obecny charakter tych ekosystemów ukształtowany został głównie przez prowadzoną w przeszłości gospodarkę niemiecką, później polską. Teren torfowisk wykorzystywano dla celów rolniczych i leśnych po uprzednim ich odwodnieniu. Dla przykładu, w latach 1915-1919 na terenie Parku przeprowadzono prace melioracyjne, odwadniające ok. 688 ha nadrzecznych łąk. Wraz z prowadzonymi melioracjami zmieniano bieg rzeki Słupi, pogłębiano ją, prostowano, odcinano starorzecza, budowano kanały, jazy, sztolnie i zbiorniki zaporowe. Wszystko to nie pozostało bez znaczenia dla funkcjonowania torfowisk.
Niestety po przejściu ziem w polskie ręce nadal, przez wiele lat (a i obecnie też się zdarza) czyszczono, pogłębiano i kopano nowe rowy odwadniające. Zupełnie zapomniano, że melioracje to także nawadnianie. Innym niebezpieczeństwem dla tych cennych ekosystemów jest wykorzystywanie torfu jako opał, na ściółkę dla zwierząt czy też do nawożenia gleby.
Przedmiot ochrony
Na terenie Parku Krajobrazowego "Dolina Słupi" występuje mozaika torfowisk. Są to - duże powierzchniowo - torfowiska niskie, oraz mniejsze torfowiska przejściowe i wysokie. Wśród torfowisk niskich występujących na terenie Parku wyróżniamy torfowiska soligeniczne i torfowiska źródliskowe. Tworzą się one w dolinach rzek i strumieni. Nazwę zawdzięczają położeniu w krajobrazie tj. nisko w dolinie. Zasilane są wodami gruntowymi. Torfowiska niskie charakteryzują się bardzo dużą żyznością podłoża i co za tym idzie dużą różnorodnością gatunkową.
Torfowiska soligeniczne powstają w miejscach gdzie, intensywnie wypływają wody podziemne. Często na zboczach, czy u podstawy stoku. Wody, które wypływają na torfowiskach soligenicznych mogą pochodzić nawet z miejsc położonych w dużej odległości od torfowiska. Ich przepływ pod ziemią jest bardzo długi, dzięki czemu są to wody w dużym stopniu nasycone związkami mineralnymi. Ten typ torfowisk obfituje w bogactwo gatunkowe roślin, począwszy od mszaków brunatnych (najcenniejsze gatunki to mszar krokiewkowaty (Paludella squarosa), błyszcze włoskowate (Homalotecium nitens), błotniszek wełnisty (Helodium blandowii), po okazałe rośliny kwiatowe np. pełnik europejski (Trolius europaeus), wielosił błękitny (Polemonium ceruleum) oraz storczyki: kukułki (Dactylorhiza), kruszczyk błotny (Epipactis palustris), listera jajowata (Litera ovata).
Szczególnym typem torfowisk niskich są wiszące torfowiska źródliskowe. Powstają one na krawędzi dolin, gdzie woda gruntowa wypływa na powierzchnię w postaci źródła. Są one jak zawieszone na stromych krawędziach i skarpach. Cenniejsze gatunki, jakie możemy spotkać w tym ekosystemie to kukułki z rodziny storczykowatych. Często zdarza się, że torfowisko źródliskowe porośnięte jest olszyną, a zdegradowane kopuły tych torfowisk są miejscem występowania naszego największego rodzimego gatunku z rodziny skrzypowatych - skrzypu olbrzymiego.
Torfowiska przejściowe są zasilane zarówno wodami gruntowymi, jak i opadowymi. Są tzw. formą przejściową. W drodze sukcesji mogą przekształcać się w torfowiska niskie lub wysokie. Torfowiska przejściowe są najczęściej występującym rodzajem torfowisk na obszarze Parku. One też są najlepiej zachowanymi torfowiskami. Często ma miejsce nasuwanie się kożucha roślinności torfowiskowej na taflę zbiornika wodnego - tzw. pło mszarne. Jest ono zbudowane z mchów torfowców oraz roślin zielnych tj. żurawiny błotnej (Oxycoccus palustris), rosiczek (Drosera), turzyc (Carex), wełnianek (Eriophorum), modrzewnicy zwyczajnej (Andromeda polifonia) a czasami możemy spotkać przygiełki (Rhynchospora) i bagnicę torfową (Schauchzeria palustris). Na krawędzi pła może występować rzadka turzyca bagienna (Carex limosa).
Torfowiska wysokie - to z kolei najrzadszy element mokradeł naszego Parku. Zasilane są tylko skąpożywnymi wodami opadowymi, stąd też spotykamy na nich tylko takie gatunki roślin, które albo potrzebują niewiele substancji odżywczych albo uzupełniają niedobory pokarmowe tj. np. rosiczki. Charakterystyczny typ torfowiska wysokiego jaki występuje w północnej Polsce to torfowisko bałtyckie. Te torfowiska powstają na wododziałach a ich cecha charakterystyczną jest wypiętrzenie centralnej części kopuły. Takie torfowisko o powierzchni ponad 213 ha - Rezerwat Przyrody "Jeziorka Chośnickie" znajduje się w otulinie Parku. Szczególnie narażone na degradację są torfowiska niskie - najczęściej silnie osuszone, od lat nieskoszone, gęsto porośnięte krzakami.
Dlaczego chronimy torfowiska
Torfowiska spełniają bardzo ważne funkcje w przyrodzie:
- pełnią wyjątkową rolę w obiegu i magazynowaniu wody. Zachowują się jak gąbka - chłoną nadmiar wód w czasie intensywnych opadów i wiosennych roztopów, w czasie suszy stopniowo oddają zmagazynowaną wodę do atmosfery. Eksploatacja torfowisk i ich osuszanie przyczynia się do zmniejszenia możliwości retencjonowania wody, a tym samym wzrasta zagrożenie występowania powodzi. Szacuje się, że w Polsce w torfowiskach zmagazynowanych jest ok. 35 miliardów m3 wody.
- mają duży udział w obiegu pierwiastków w przyrodzie, zwłaszcza węgla i azotu. Złoża torfu i odłożona w nich materia organiczna akumuluje znaczne ilości tych pierwiastków.
- pełnią rolę naturalnych filtrów - zatrzymują w swoich pokładach zanieczyszczenia zawarte w wodach opadowych, podziemnych, a przede wszystkim powierzchniowych.
- są środowiskiem życia wielu gatunków roślin i zwierząt. Często są ostatnimi naturalnymi ekosystemami występowania rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków m.in.: reliktowych mszaków, storczyków, rosiczek, ważek i motyli, płazów czy ptaków.- są specyficznymi ekosystemami, które w sposób ciągły odkładają materię organiczną. Dzięki temu na terenie Parku występują torfowiska o pokładach torfu od kilku do kilkunastu metrów. Dzięki dobrze zachowanych w nich szczątkach, pyłkach roślin, itp. możemy dowiedzieć się, jakie rośliny występowały w tych miejscach na przestrzeni kilkunastu tysięcy lat, jakie lasy rosły w sąsiedztwie, a na podstawie tego jak zmieniał się klimat.
- ograniczony dostęp tlenu pozwala zachowywać w torfowiskach ślady bytu człowieka.
W torfowiskach znaleziono m in. dobrze zachowane szczątki ludzkie.
Co zagraża torfowiskom?
Torfowiska mogą żyć i sprawnie funkcjonować dzięki obecności odpowiedniej ilości wody. Podstawowymi zagrożeniami dla torfowisk są:
- osuszanie,
- eksploatacja (wykorzystywanie torfu jako opał, ściółka dla zwierząt, nawóz),
- regulacja rzek i strumieni. Od dawna
W tej chwili w Polsce pozostało jedynie kilka procent żywych ekosystemów torfowiskowych.
Ochrona torfowisk
Żeby uratować zachowane do tej pory żywe torfowiska należy przede wszystkim racjonalnie gospodarować zasobami wodnymi, odejść od regulowania rzek. Niemniej ważne jest również prowadzenie ekstensywnej gospodarki rolnej i leśnej. Eksploatację torfu należy ograniczyć tylko do pozyskania na cele lecznicze, zaprzestać nawożenia torfem. Jeżeli w bliskim sąsiedztwie torfowiska znajdują się pola uprawne należy na nich ograniczyć stosowanie środków ochrony roślin i nawozów mineralnych. I co bardzo ważne dla zachowania torfowisk w obecnym stanie - należy zastosować odpowiednie zabiegi ochrony czynnej.
Działania podejmowane w ramach projektu
W latach 2001-2004 w ramach projektu zinwentaryzowano 87 torfowisk, a 47 dokładnie zbadano (w tym: rozpoznana jest sieć hydrograficzna obiektów, wykonane pomiary trzech parametrów fizykochemicznych wody w wybranych punktach: pH, przewodnictwa i temperatury, wykonano pomiary niwelacji terenu oraz wiercenia na liniach pomiarowych, na których przeprowadzono również badania szaty roślinnej i zinwentaryzowano stanowiska rzadkich, chronionych roślin, zwierząt i drzew pomnikowych. W trakcie badań terenowych okazało się, że pomimo tak dużych zmian część torfowisk jest dość dobrze zachowana, a wiele z nich można jeszcze uratować stosując różne formy czynnej ochrony. Okazało się również, że znacznie lepiej zachowały się torfowiska w dolinach małych rzek, które nie były poddane tak silnemu działaniu człowieka jak Słupia.
Na 20 torfowiskach zaplanowano zabiegi ochrony czynnej.
Budowa zastawek
Poprawa warunków wodnych to bardzo ważny element czynnej ochrony mokradeł. W ciągu 2 lat na 20 obiektach wybudowano 180 zastawek. Zadaniem zastawek o prostej konstrukcji zbudowanych z drewna dębowego i kamieni jest nie tylko spowolnienie odpływu wody z torfowisk, ale często też - szczególnie, kiedy są duże różnice wysokości - zatrzymanie procesu erozji i wymywania torfu.
Wykaszanie torfowisk i łąk storczykowych.
Niegdyś użytkowane łąki, głównie przez wypas, od wielu lat pozostawały porzucone. Cenne gatunki roślin (storczyki, pełnik europejski czy wielosił błękitny) były stopniowo zagłuszane przez wysokie turzyce czy ziołorośla, a z czasem na torfowiskach zaczęły pojawiać się krzewy (głównie wierzby) oraz drzewa. Żeby zapobiec dalszemu zachodzeniu sukcesji w projekcie zaplanowano wykoszenie 15 ha łąk i torfowisk każdego roku. Do tej pory wykoszono 46 ha powierzchni. Wykosowi towarzyszy usuwanie nalotu krzewów i drzew, które zmniejszają dostęp do światła cennym gatunkom roślin zielnych oraz wytranspirowują duże ilości wody z podłoża.
Stawianie lizawek
Na torfowiskach mechowiskowych ustawiono lizawki dla zwierzyny leśnej, która wędrując do nich udeptuje roślinność, dzięki temu ma ona stały kontakt z wodą.
Cele projektu
- zbadanie terenów bagiennych na terenie PK"DS." i jego otuliny,
- czynna, skuteczna ochrona biotopów rzadkich, ginących i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.
Korzyści ekologiczne
- skuteczna ochrona lub odtworzenie ekosystemów mokradłowych, miejsc występowania, ginących i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, o łącznej powierzchni kilkuset hektarów.
- zretencjonowanie kilkunastu tysięcy m3 wody przez zbudowanie 180 zastawek na rowach melioracji szczegółowej.
- powstrzymanie sukcesji poprzez koszenie i usuwanie zakrzywień.