Projekt "Czynna ochrona nietoperzy"
Kolejnym projektem realizowanym przez Park Krajobrazowy "Dolina Słupi" we współpracy z chiropterologami z Uniwersytetu Gdańskiego i Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody "Salamandra" jest realizowany od 2004 roku "Projekt czynnej ochrony nietoperzy". Do podjęcia działań skłonił nas fakt znikomego rozpoznania chiropterofauny zasiedlającej teren Parku, jak i całego obszaru Pomorza Środkowego. Nietoperze (Chiroptera) są jedną z najciekawszych grup ssaków, jako jedyne w tej grupie opanowały zdolność aktywnego lotu, dzięki kończynom górnym, przekształconym w błoniaste skrzydła. Liczba gatunków nietoperzy sytuuje je na drugiej pozycji (po gryzoniach) wśród ssaków, z liczbą ok. 1100 taksonów, zamieszkujących głównie tereny tropikalne. W Polsce występują 22 gatunki nietoperzy, z czego na terenie Parku stwierdzono występowanie 7 gatunków, istotnie wzbogacających jego różnorodność biologiczną.
Przedmiot ochrony
1. Nocek Natterera (Myotis nattereri)
Występuje niemal w całej Europie z wyjątkiem środkowej i północnej Skandynawii, skrajnie osiadły. W Polsce notowany z terenu całego kraju. Latem nocek Natterera jest związany z obszarami leśnymi. Jego letnimi kryjówkami są dziuple drzew i budki, chociaż kilkakrotnie obserwowano je w szczelinach budynków. Zimuje licznie w różnego rodzaju podziemiach naturalnych i sztucznych - np. małych piwnicach przydomowych.
2. Nocek rudy (Myotis daubentonii)
Spotykany w całej Europie poza północną częścią Skandynawii. W Polsce obserwowany w całym kraju. Jest to gatunek ściśle związany ze zbiornikami i ciekami wodnymi, nad których powierzchnią poluje. Letnie dni spędza w dziuplach drzew, rzadko skrzynkach lęgowych, sporadycznie pojedyncze osobniki spotykane są na strychach. Zimuje w podziemiach różnego typu, do których zlatuje się nawet z odległości ponad 300 km.
3. Mroczek późny (Eptesicus serotinus)
Spotykany w całej Europie poza północną i środkową częścią Skandynawii, częścią Wysp Brytyjskich, krajów nadbałtyckich i Rosji. W Polsce obserwowany w całym kraju. Jest to gatunek raczej osiadły i skrajnie synantropijny, zasiedlający niemal wyłącznie budynki, zwłaszcza starsze. Żeruje również w pobliżu zabudowań. Również zimuje najczęściej w nadziemnych częściach budynków, rzadko w podziemiach.
4. Karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus)
Zamieszkuje prawie całą Europę, za wyjątkiem północnej części Skandynawii. W Polsce występuje bardzo nieregularnie. Rozmnaża się powszechnie w północnej i północno-zachodniej części kraju. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub ich brak. Ściśle synantropijny, zasiedla przede wszystkim budynki, również zupełnie nowe. Uważany za wędrowny we wschodniej Europie, jednak już w zachodniej Polsce znanych jest co najmniej dwadzieścia miejsc zimowania w szczelinach budynków i fortyfikacjach.
5. Karlik drobny (Pipistrellus pygmaeus)
Bliźniaczy gatunek karlika malutkiego, wyróżniony na podstawie - znanych od 1994 roku - różnic w częstotliwości sygnałów echolokacyjnych. Jego odrębność potwierdziły badania genetyczne i ekologiczne. Silniej związany z wodami i terenami bagiennymi niż poprzedni gatunek.
6. Karlik większy (Pipistrellus nathusii)
Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego, na północy sięgają południowej części Wysp Brytyjskich i Skandynawii. W Polsce rozmieszczony bardzo nierównomiernie - na północy i północnym wschodzie jest najpospolitszym nietoperzem w większości kompleksów leśnych, natomiast na południu jest względnie rzadki i niewiele jest doniesień o rozrodzie. Latem kryje się w skrzynkach dla ptaków i nietoperzy, dziuplach drzew i budynkach. Z innych rejonów doniesienia o rozrodzie są nieliczne lub brak ich wcale. Zimowiska znajdują się w zachodniej i południowej Europie - gatunek ten odbywa długodystansowe (ponad 2000 km) wędrówki sezonowe.
7. Borowiec wielki (Nyctalus noctula)
Jeden z największych krajowych gatunków nietoperzy. Występuje w całej Europie z wyjątkiem Półwyspu Iberyjskiego i większej części Irlandii. W kraju znany jest z całego obszaru, uważany za gatunek typowo leśny, ale polujący na otwartej przestrzeni. Zamieszkuje wysoko położone dziuple drzew, rzadko skrzynki lęgowe, w ostatnich latach coraz częściej budynki, w tym wielkopłytowe bloki mieszkalne. Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie, dokąd odbywa długodystansowe wędrówki. Z Polski znane są jednak przypadki hibernacji tego nietoperza z dziupli drzew i szczelin w ścianach budynków.
borowiec wielki
8. Gacek brunatny (Plecotus auritus)
Znany z całej Europy z wyjątkiem krańców północnych i południowych, skrajnie osiadły. W Polsce występują na terenie całego kraju. Występuje zarówno w lasach, jak i na terenie osiedli ludzkich. Latem kolonie rozrodcze spotykane są w starszych budynkach, dziuplach drzew i skrzynkach lęgowych, natomiast zimuje w podziemiach, szczególnie chętnie w małych piwnicach przydomowych.
gacek brunatny
9. Mopek (Barbastella barbastellus)
Średniej wielkości nietoperz, występujący w Europie z wyjątkiem jej północnych krańców, południowej części Półwyspu Iberyjskiego i Bałkanów. W Polsce notowany w całym kraju, chociaż na Pomorzu jest gatunkiem bardzo rzadkim i występującym tylko lokalnie. Umieszczony na Polskiej Czerwonej Liście Zwierząt oraz w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej, będącej podstawą tworzenia sieci Natura 2000. Mopek jest gatunkiem osiadłym związanym z lasami, zimuje w chłodnych i dość suchych podziemiach.
Dlaczego chronimy nietoperze?
1. wszystkie zamieszkujące Polskę nietoperze objęte są ochroną gatunkową,
2. są interesującą grupą zwierząt, zwiększającą bioróżnorodność obszaru Parku,
3. nietoperze są naszymi sprzymierzeńcami w walce z uciążliwymi owadami (np. karlik malutki, jeden z dwóch najmniejszych krajowych nietoperzy, potrafi zjeść do 1000 komarów w ciągu nocy).
Co zagraża nietoperzom?
Największym zagrożeniem jest stopniowe zmniejszanie się liczby i dostępności kryjówek. W lasach wciętych zostało wiele starych, dziuplastych drzew, będących naturalnym schronieniem dla leśnych gatunków nietoperzy. Z krajobrazu znika coraz więcej starych zabudowań, gdzie od stuleci nietoperze znajdowały dogodne miejsca do zakładania koloni rozrodczych i zimowych (strychy, piwnice, stare ceglane studnie). W nowym "szczelnym" budownictwie niewiele jest otworów, przez które nietoperz mógłby dostać się do budynku, stąd tylko nieliczne gatunki (np. karliki) z powodzeniem wykorzystują budynki wznoszone w ostatnich latach, inne zaś drastycznie zmniejszają swoją liczebność. Szkodliwie oddziałują również toksyczne środki służące do konserwacji drewna, stosowane powszechnie do zabezpieczania konstrukcji drewnianych na strychach i w pomieszczeniach gdzie występują nietoperze. Ponadto w społeczeństwie krąży wciąż wiele nieprawdziwych wyobrażeń na temat nietoperzy, co skutkuje częstymi przypadkami niepokojenia zwierząt w ich letnich i zimowych schronieniach, a nawet ich zabijania. Nietoperze podczas hibernacji są całkowicie bezbronne, a niepokojone przez człowieka tracą cenne zapasy energii, często nie dożywając wiosny.
Populacji nietoperzy występujących w Parku, poważnie zagrażają również niektóre działania prowadzone przez rolników i leśników, związane z chemiczną ochroną upraw polowych i leśnych przed tzw. szkodnikami. Powoduje to znaczne zubożenie bazy pokarmowej nietoperzy (w Polsce wszystkie występujące gatunki są owadożerne), jak i zatrucia samych zwierząt.
Działania wykonane w ramach realizacji projektu
* od 2004 roku prowadzony jest monitoring stanu parkowej populacji nietoperzy (kontrole dziuplastych drzew, strychów, piwnic i starych studni w okresach letnim i zimowym),
* wiosną 2004 roku rozwieszono 100 pierwszych na terenie Parku Krajobrazowego "Dolina Słupi" drewnianych skrzynek rozrodczych,
* latem 2004 roku wspólnie z chiropterologami z Uniwersytetu Gdańskiego przeprowadzone zostały odłowy nietoperzy prowadzone nad ciekami wodnymi i przy wytypowanych gospodarstwach rolnych, co pozwoliło na ustalenie składu gatunkowego i kondycji populacji,
* każdego roku w miesiącu lipcu przeprowadzana jest kontrola wszystkich rozmieszczonych w ubiegłych latach skrzynek rozrodczych dla nietoperzy,
* zaadoptowano trzy piwnice oraz tunel w nasypie kolejowym na zimowiska,
* wykonano ogrodzenie studni, w której zimują nietoperze.